Właściwie chciałem tu opowiedzieć historię pierwszego transportu więźniów z Auschwitz do Flossenbürga. Jednak podczas mojej kwerendy odkrywam nowe dokumenty…

W Miejscach Pamięci wykonuje się różnorodne kwerendy. Przykładowo pomagamy w poszukiwaniu zaginionych krewnych lub wspieramy naukowców w prowadzonych przez nich badaniach.

Jednak wykonuje się również kwerendy na potrzeby własnych projektów – przykładowo takich jak ta strona internetowa.

Pomysł Research Stories powstał we współpracy Muzeum i Miejsca Pamięci KL Flossenbürg oraz Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Ta strona internetowa ma zostać platformą służącą do opowiadania historii poszukiwań z naszej codziennej pracy.

W wyniku wcześniejszej współpracy powstała praca zbiorowa „Transporty polskich więźniów w kompleksach obozowych KL Auschwitz, KL Dachau i KL Flossenbürg“.

Książka zawiera artykuł o pierwszym transporcie więźniów z Auschwitz do Flossenbürga w listopadzie 1940 roku. Powodem przeniesienia tych jedenastu mężczyzn miała być ucieczka jednego ze współwięźniów.

To brzmi bardzo obiecująco. Dlatego proszę naszych kolegów i koleżanki z Muzeum Auschwitz o skany dokumentów dotyczących tego transportu i więźniów.

Podczas założenia obozu koncentracyjnego Auschwitz dochodzi do regularnych kontaktów pomiędzy więźniami a miejscowymi robotnikami cywilnymi. Przypuszczalnie dzięki ich pomocy udaje się więźniowi Tadeuszowi Wiejowskiemu uciec z obozu 6 lipca 1940 r.

Pięciu robotników cywilnych zostaje zatrzymanych i uwięzionych w KL Auschwitz. Ponadto jedenastu więźniów zostaje oskarżonych o to, że wiedziało o ucieczce i nie zgłosiło tego.

Oskarżeni czekają na swoją karę blisko trzy miesiące. W październiku zostają przyprowadzeni na plac apelowy. Tam ówczesny szef więźniarskiej części obozu i zastępca komendanta (Schutzhaftlagerführer) Karl Fritzsch odczytuje wyrok śmierci.

Następnie Fritzsch jednak wyjaśnia, że kara śmierci zostaje zamieniona na karę chłosty z późniejszym przeniesieniem do KL Flossenbürg. Według Fritzscha praca w tamtejszym kamieniołomie jest równoznaczna z karą śmierci.

W dokumentach przesłanych mi przez kolegów i koleżanki z Muzeum Auschwitz znajduję więźniów, którzy zostali karnie przeniesieni do Flossenbürga.

Teraz, kiedy znam ich nazwiska, mogę przeszukać naszą bazę danych Memorial Archives.

Jedno z nazwisk, Gerard Eugeniusz Hejka, zwraca moją uwagę.
Dopiero co na nowo przepakowywałem w naszym archiwum formularz nadania paczki (Paketkarte), na którym widniało to nazwisko.

Teraz przeglądam również inne dokumenty dotyczące Gerarda Hejki, którymi dysponujemy.

W szczególności jego karta rzeczy osobistych więźnia (Effektenkarte) wydaje się być interesująca.

Na karcie można rozpoznać dwie „warstwy czasowe”. Po raz pierwszy została ona wypełniona w momencie przybycia Hejki do Flossenbürga w grudniu 1940 r.

Jednak znajdują się na niej również pisane odręcznie komentarze w języku angielskim, jeden z nich jest wyraźnie datowany na 11 czerwca 1945 r. – dwa miesiące po wyzwoleniu obozu.

Na karcie zaznaczono „In camp at Schwandorf“ („W obozie Schwandorf“). Musiało to dotyczyć tamtejszego obozu dla osób przemieszczonych (dipisi - displaced persons). Niestety nie znajduję dalszych dokumentów potwierdzających to przypuszczenie.

Chciałbym dowiedzieć się więcej o obozie dla dipisów. Pomocna jest dla mnie praca badawcza prowadzona przez moją poprzednią koleżankę na temat osób przemieszczonych po II wojnie światowej.

Wprawdzie nie znajduję w jej tekstach niczego na temat Schwandorfu, ale Gerard Hejka był podobno „kierownikiem” obozu dla przemieszczonych Polaków w Weiden w Górnym Palatynacie.

Również baraki byłego obozu koncentracyjnego Flossenbürg w pobliżu Weiden zostały pragmatycznie ponownie wykorzystywane jako obóz dla dipisów. Od końca kwietnia 1946 roku byli tu zakwaterowani przede wszystkim Polacy, którzy w czasie wojny zostali wywiezieni do Austrii jako robotnicy przymusowi.

Hejka był chyba członkiem komitetu założonego we Flossenbürg przez polskich dipisów który od czerwca 1946 r. zabiegał o wzniesienie pomnika na Cmentarzu Honorowym we Flossenbürgu oraz o budowę kaplicy na terenie poobozowym.

Rzut okna na wykaz naszych zbiorów pokazuje, że w naszym archiwum mamy dokumenty dotyczące budowy pomnika i kaplicy. W tym nawet książkę protokołów komitetu.

Przynoszę książkę z magazynu i wertuję ostrożnie kartki w poszukiwaniu Gerarda Hejki.

Szybko odnajduję nazwisko Hejki: Podczas drugiego posiedzenia komitetu 23 lipca 1946 roku zostaje on wybrany na zastępcę przewodniczącego. Mówi płynnie po niemiecku i polsku, a podczas posiedzeń reprezentuje przede wszystkim interesy polskich ofiar.

W maju 1945 r. został utworzony przez amerykańską władzę wojskową w centrum Flossenbürga skromny cmentarz dla tych więźniów, którzy zmarli już po wyzwoleniu obozu. Cmentarz zagrożony jest jednak zaniedbaniem, dlatego komitet naciska na jego przebudowę.

27 października 1946 r. – zaledwie cztery miesiące po utworzeniu komitetu – zostaje uroczyście poświęcony nowo powstały Cmentarz Honorowy. Jest on widoczny z daleka dzięki wysokiemu na ponad pięć metrów pomnikowi z granitu.

Po przebudowie w centrum miejscowości Cmentarza Honorowego komitet oddaje się realizacji projektu kaplicy na terenie poobozowym.

Już 1 września 1946 r. zostaje położony kamień węgielny pod budowę. Kaplica zostaje zbudowana z kamieni pochodzących z trzech zburzonych wieżyczek wartowniczych obozu koncentracyjnego.

Połączony kompleks pamięci wykorzystuje symbolikę chrześcijańską i jest pomyślany jako droga krzyżowa i droga zbawienia. Poprzez przesunięte słupy bramy obozowej odwiedzający schodzą w dół do niewielkiej kotliny. Od krematorium obozowego, mijając piramidę usypaną z popiołów, zmierzają do tablic upamiętniających liczby ofiar poszczególnych narodów. Następnie droga wznosi się prowadząc do kaplicy „Jesus im Kerker", („Jezus w Ciemnicy”), która niczym obietnica zbawienia góruje ponad doliną.

Kompleks pomnikowy szybko zyskał miano „Doliny Śmierci”.

Kiedy 25 maja 1947 r., w niedzielę Zesłania Ducha Świętego, kaplica zostaje uroczyście poświęcona Gerard Hejka nie jest już członkiem komitetu.

Latem 1948 r. emigruje wraz z żoną Kazimierą do Australii. Tam umiera 27 lipca 2009 r.

Opieram się plecami o biurowe krzesło i zamykam oczy... zastanawiam się...

Materiał w archiwach daje wiele możliwości. Którą historię chcemy opowiedzieć w research stories?

O ucieczce więźnia Tadeusza Wiejowskiego z KL Auschwitz i wynikłych z tego konsekwencji dla współwięźniów – a więc historię pierwszego transportu więźniów z Auschwitz do Flossenbürga?

Lub może o sytuacji więźniów po zakończeniu wojny i ich zaangażowaniu w budowę miejsc pamięci – a więc historię Gerarda Hejki?